2016: A APORTACIÓN DO “CODEX AMBROSIANUS D 52”.
 |
A
“Piazza” e o “Duomo” de Milán, dende o Oeste
|
Para acadar un
axeitado coñecemento do pasado, a historia, ou a sinerxia dun lugar,
territorio, cultura, ou país, é necesario contar co maior número
posible de datos acerca, cando menos, da súa arqueoloxía, costumes, tradicións,
numismática, epigrafía, textos, ou antropoloxía. En canto ao que a
Galicia atinxe tampouco se pode esquecer canto sobre a fachada atlántica
europea, na que está físicamente situada, nos transmiteu o procóncul romano
Rufio Festo Avieno no traballo que
pacentemente elaborou, con base a datos tomados, segundo el mesmo declara, de
numerosos autores gregos, ademais de un cartaxinés, dos séculos VI ao IV a. C., informes dos cales algúns mesmo son
anteriores a tal período.
A obra en cuestión consiste nun poema histórico-xeográfico,
a “Ora Maritima”, do que,
infortunadamente, se conservan nada máis que 713 dos seus versos, dado
por primeira vez á imprenta en Venecia no ano 1488, nun volume plural que contiña
traballos tanto do propio Avieno coma doutros escritores. Un feito que, coma se
pode observar, aconteceu escasas décadas despois de que, en 1450, Johannes
Gutenberg, perfeccionara o sistema de reproducción gráfica que o fixo famoso.
Lamentablemente o
manuscrito do que foi tomada a obra á que nos estamos a referir perdeuse, se ben que, para o compensar, temos a
sorte de que aínda se conservan varios
exemplares desa edicción. E desapareceron,
así mesmo, outras reproduccións posteriores que da mesma se fixeron, da existencia
das cales sabemos por informacións coevas
coas mesmas. Fica nada máis, no MS. Burm.
Q. 13, que se garda na Universidade
de Leiden, nos Países Baixos, unha colación, ou cotexo, efectuada sobre a
publicada polo cartógrafo flamengo Abraham Ortelius (1527-1598).
Mais existe tamén o denominado “Codex Ambrosianus D 52”, un manuscrito de finais do século XV, do que
se afirma que contén unha colleita de obras
dos primeiros séculos da Era, entre as cales figuran os versos 52 a 163 desa incompleta “Ora Maritima”.
Voltando á xa mencionada publicación de
Venecia, compre que digamos tamén que ofrece a nada agradable chata de que, na súa parte final, fáltanlle algunhas palabras, e mesmo versos enteiros, así como que omite canto no orixinal do que foi tomada debía de figurar
a partires do intre no que o seu autor, Avieno, anuncia que vai dar a coñecer as denominacións que no
seu tempo, -c. ano 400 d. C.-, se lle
daban ás que figuraban nos antigos textos que utilizara coma fontes: “Se che é util mudar estes nomes antigos
polos novos . . .”, son as derradeiras
e escasamente reconfortantes palabras que do seu traballo se conservan. Unhas deficiencias, as indicadas, que parecen
deberse ao deterioro, nesa parte final, do soporte físico sobre o que, arredor
de mil cen anos antes, fora escrito o poema.
Coma consecuencia
de tales eivas producíronse discrepancias entre os investigadores ata o punto
de que algúns atrevéronse a efectuar correccións no texto, coa intención de
aclaralo, aínda que, na prase, parecen máis ben pensadas para tratar de adaptalo a determinadas concepcións
xeográficas propias que, doutro xeito, resultarían imposibles.
A máis decisoria
de todas elas é, sen dúbida algunha, a
no século XVIII efectuada co verso número 151, transformando “exténdense
sete días de viaxe de retorno”, en “exténdense
sete días de viaxe a pé”, pasando por alto os autores da mesma a
importante circunstancia de que, mentres a “editio
princeps” de Venecia mantiña con escrupulosidade a medida métrica das sílabas de cada verso, a lectura por eles proposta, o que facía era
alterar tal valor, (véxase o mapa núm. 1).
Non son difíciles de atopar os estudos que
sobre a “Ora Maritima” se publicaron ata o día de hoxe. E tamén é
posible conseguir copias da edición de 1488. Mais convén que expliquemos
que, con esta na man, e sen ter para nada en conta as comentadas modificacións,
advértese xa, con toda a claridade, que a “Ora Maritima” descrebe unha navegación sobre a que, entre outros moitos
datos, indica os dous puntos máis afastados aos que chegou a embarcación, –ou
embarcacións-, que efectuou, –ou efectuaron-, tal viaxe, que sitúa a sete,
e cinco días, respectivamente, de
distancia das Columnas de Hercules, -Estreito
de Xibraltar-, comezo, ou remate, segundo a dirección na que se vaia, do
daquela coñecido coma Mar Sardo, ou
parte occidental do actual Mar Mediterráneo, (versos 150-151, e 163-164). E sinala
tamén un percorrido de dúas singraduras dende o segundo dos indicados puntos ata o Cabo da Roca, nas proximidades de
Lisboa, entón denominado “Ophiussae prominens”, (versos 171-173), explicando ao mesmo tempo que o
territorio no que este se atopaba, fora coñecido antes pola denominación de Oestrymnia, por estar entón habitado polos
Oestrymnios (versos 152-155). Así mesmo aporta datos que permiten estimar que a velocidade
mantida en tales travesías foi darredor duns douscentos quilómetros cada vintecatro
horas, (versos 562-564), lixeiramente superior á que os autores gregos,
cartaxineses e latinos admiten como habitual nas naves da súa época. (Vid. os mapas do 1 ao
3).
Un amigo, interesado
nestas cuestións, comentoume entón: “Terás
que admitir a triste realidade que se
nos ofrece, dado que, con apenas un par de retoques máis, o comezo desa viaxe
de retorno poderíase situar mesmo nun lugar tan afastado como a Escandinavia”.
-Non debes de te preocupar por semellante cousa
–resposteille- Por que no ano 1968, o investigador alemán Dietrich Stichtenot, xa
propuxo coma comezo do relato precisamente o sur de Suecia. O que nos indica o
pouco que parece significar para algúns
o feito de que, aínda nas máis
favorables das condicións metereolóxicas, que debía ser cando as naves máis rápidas podían
acadar eses arredor de douscentos quilómetros cada vintecatro horas, se as que realizaron
tal viaxe partiron de Suecia, como ese estudioso entendeu, nos sete días que a “Ora Maritima” afirma que invertiron, o máis lonxe que podían ter chegado
sería ás proximidades do Canal da Mancha, a demasiada distancia, coma podes comprobar, do Estreito de Xibraltar que, segundo aquela, foi onde chegaron. E o
mesmo acontece coa maioría dos lugares que se seguen a propoñer coma comezo da navegación. Do que ven resultar, que o que desexamos, non sempre resulta o máis
conforme coa realidade.
Paso
agora a me ocupar dese “Codex
Ambrosianus”, que antes mencionei, que, segundo comentarios de algúns autores, contén a parte da “Ora Maritima” máis estreitamente relacionada co principio do periplo
que descrebe, (versos 52 a
163). Considero importante facelo porque
podería caber a posibilidade de que, tal
retallo ofrecese algunha lectura do perdido manuscrito de Rufio Festo Avieno,
por cativa que sexa, diferente da recollida
na edicción de Venecia, capaz de xustificar
algunha, ou algunhas, das correcións nela efectuadas polos eruditos. Unha
razón, coma se pode observar, de bastante peso.
Infortunadamente, a “Veneranda
Biblioteca Ambrosiana di Milano”, depositaria do documento, esixíume tal
cantidade de xustificantes para me facilitar unha copia do mesmo, que, por
cansazo, acabei por renunciar a ela. Terían que pasar varios anos ata que, no
2015, e para acalmar os remorsos que me
sacudían por semellante valeiro de investigación pola miña banda,
decidín anotarme a unha viaxe orgaizada, e visitei a cidade que os celtas
denominaron Médelhan, os romanos Mediolanum, e hoxe coñecemos coma Milano, ou
Milán. Antes, e coma precaución, escribínlle
de novo á Biblioteca teimándo na petición, así coma anunciándolle tanto a miña
visita, como o hotel no que me ía
hospedar, e as datas nas que permañecería nel.
Milán, cos seus
parques, a arquitectura das súas igrexas, basílicas, monumentos, comercios, e construccións, tanto antigas coma modernas,
os seus numerosos museos, os seus “navigli”, unha sorte de rede de canles, canos e cauces,
abertos a partir do século XII para o
transporte de mercadorías, agora aproveitados
tanto para a navegación coma para exhibicións de remolques á sirga, que
converteran a cidade nun xeito de Venecia interior, así como a súa pintura da
Última Cea, o seu mega-Castello
Sforcesco, o seu Palazzo Reale, o
seu Teatro alla Scala, escoltado pola
figura de Leonardo da Vinci, ou o himno á tecnoloxía que representa a espectacular Galleria de Vittorio Emanuele II, pode colmar as espectativas de
calquera visitante, por esixente que sexa. Mais non sería xusto, nin equitativo,
se deixara de mencionar o seu grandioso Duomo,
un case que incríble edificio do gótico radiante, medio afogado entre
contrafortes, arbotantes, tracerías, columnas e agullas de branco mármore, que
tardara máis de catrocentos anos en ser construído. Un paseo pola cuberta deste
grandioso templo, do que se asegura que ten capacidade para corenta mil almas,
a enxergar dende ela tanto a cidade, como a úbeda e dilatada chaira Padana e as
alturas dos Alpes, resulta, ademáis, un espectáculo imborrable.
Orientándome por
todos os medios posibles procurei, coma
se pode supoñer, localizar aquela “Veneranda
Biblioteca Ambrosiana” dos meus pecados. E crín dar con ela o derradeiro día, pouco antes de partir para o
aeroporto. Certa persoa que naquel intre saía do conxunto de construccións nas
que me acababa de deter, advertiume, sen embargo, moi cortesmente, que estaba enganado, posto que aquela non era a Biblioteca Ambrosiana, senón a Pinacoteca Ambrosiana,. . .
Na viaxe de
retorno vin matinando xa no seguinte paso que debía de dar. Ademais, ao chegar ao meu
domicilio tiven que me enfrentar á pouco grata sorpresa de me atopar coa carta
que a Milán enviara antes de emprender a viaxe. Devolvíanma porque, ao parecer,
trabucárame no enderezo. Non fora culpa, pois, da Biblioteca o non ter atendido
as miñas peticións. Revisando entón os datos
cos que contaba decateime tamén de que o que non sabía aquel
benintencionado cidadán que tratara de me orientar en Milán, era que a Pinacoteca Ambrosiana e a Biblioteca do mesmo nome, por min tan
ansiosamente procurada, creada no ano 1618, e con fondos de máis de 450.000
libros e documentos, estaban xuntas. É dicir, no grupo de edificios aos que pretendera acceder. O meu desprazamento á
Lombardía, víseo por onde o vira, resultara, pois, o máis estrepitoso dos fracasos.
Non me detivo este,
sen embargo, e procedín a comunicarme de novo, e de inmediato, con aquela. Nesta
ocasión, e para a miña sorpresa, apenas uns días máis tarde, acábase de cumplir
disto
un ano, recibía case seguidos dous e-mail,
nos que alguén, ata aquel momento para min completamente descoñecido, Don Federico Gallo, me indicaba, no primeiro
deles, as seis obras que contiña aquel tan
fuxidío Codex, tres da autoría de Rufio Festo Avieno, se ben
que, por estrano que pareza, ningunha delas resultase ser aquel importante
anaco da “Ora Maritima”,
circunstancia que parecía aclarar, ou polo menos así mo pareceu a min, o que
podía dar de si canto se relacionaba con aquel entrambilicado caso.
En canto á outra
comunicación, que me chegou un par de días despois, contiña o resultado dunha segunda,
e máis detida prospección por el efectuada dos versos 52 ao 163, que eu moi especialmente
lle demandara. Prospección da que tiraba a conclusión de que, tal como eu xa sospeitaba, dado o primeiro informe que me remitira,
tampouco eran da “Ora Maritima”, como
creran entender algúns investigadores, senón doutra obra ben distinta, concretamente
das “Aratea” de Germanico Iulio Cesar
(15 a. C.
– 19 d. C.) . . . Sen comentarios.
A continuación,
o meu informador pasaba a me explicar: “Non
si trata dunque dell´Ora maritima, e non
so come possano essere stati indotti in errore gli studiosi”. Ou sexa: “Non se trata, pois, da Ora Maritima, e non sei como puideron inducir a erro aos
estudiosos”. Do que viña a resultar que este texto, o único que eu non tivera
ocasión de consultar persoalmente, nada tiña que ver coa obra de Avieno, polo que tampouco podía conter ningunha lectura distinta á da Edición de Venecia de 1488, a cal, por esta razón,
e mentres non se atope calquera imprevisto e ata agora ignorado documento con
ela relacionado, segue a ser a única que, aínda que incompleta, da “Ora
Maritima” existe, polo que, non contando
con probas o suficientemente firmes na
súa contra, científicamente non cabe outro camiño que o de seguir a tomala coa
máxima consideración. Así, pois, parece que, polo menos a este respeito, podía ficar
relativamente tranquilo.
Tal coñecemento deberá de animar agora aos
estudiosos a que, aínda que non ignoren a existencia das espúreas modificacións que no texto de Avieno se pretenderon
introducir, deben tratar de situar xeográfica e razoadamente os accidentes nel descritos,
con base nas súas carácterísticas
físicas, orientacións e distancias, preferente e significadamente, dos denominados: prominente
monte Oestrymnio, próximo ao golfo
Oestrymnino e as illas Oestrymnidas, (versos 90-98), ricas en estaño e chumbo, que visitaban
tanto tartesios coma carthaxineses
e fenicios (versos 113-116). (Vid.
o mapa 1).
Así mesmo. o relato de Avieno ofrécenos axeitada
información sobre os non demasiado afastados deles, monte de
Venus, e prominencia do Aryio, dos que afirma que distaban cinco días de
navegación de Xibraltar, (versos 158-165), e
dous do Cabo da Roca, ou promontorio
da Ophiussa, (versos 171-173), sobre
o que tamén asegura, como xa dixemos, que o territorio no que se atopaba fora
antes coñecido coma Oestrymnia, por
habitalo os Oestrymnios (versos
152-155). Outro dato de especial relevancia é o de que, tales distancias representan, de
acordo coa velocidade preconizada ao longo de todo o poema, cubrir os mil, e os catrocentos quilómetros, respectivamente, que
de ambos puntos están separados os primeiros. (Vid. os mapas 2 e 3).
Mais a “Ora Maritima” fainos saber algo máis: que
dende o golfo Oestrymnino e as illas Oestrymnidas, que acababa de
describir, ricas en estaño e chumbo, “hai
unha viaxe de dous soles –dúas xornadas, pero a navegar tan só de día- ata a illa Sagrada”, así como que “despois, ofrécese próxima a illa dos Albións”,
(versos 108-112). (Vid. o mapa 1).
Chegados a este
punto, non debo de ocultar que o que vou dicir poderíase tomar tanto por unha manipulación máis coma por calquera
sorte de casualidade, ou se acaso dunha chiripa. Mais a realidade é que, dende
a Estaca de Bares, o punto máis setentrional da península Ibérica, ata o
estreito de Xibraltar, mídense mil catrocentos quilometros. É dicir, sete días
de viaxe, cubrindo douscentos quilómetros por xornada, un traxecto igual ao que, segundo a “Ora
Maritima”, de Xibraltar, comezo do mar
Sardo ou Mediterráneo occidental, debería de se atopar o punto máis
afastado na navegación que describe,
aquel dende o que se iniciou a viaxe de retorno (versos 148-151).
Poderíase,
evidentemente, pensar do xeito que acabo de dicir. Mais se temos en conta que o
xeógrafo Caio Plinio Secundo (23-79 d. C.), no capítulo IV, 111, da súa Naturalis Historia, rematada cara ao ano
70, recolle que, no seu tempo, no Conventus Lucensis, situado ao oeste do
río Navia, nunha costa na que existen varias illas e penínsulas, vivía un populus denominado dos Albións, parece que deberíamos de comezar a pensar algo máis
seriamente xa acerca desta posibilidade. Porque dase a circunstancia de que
Plinio desempeñara o cargo de procurator
da Provincia Hispania Citerior, ou Tarraconense, a máis extensa de todo o
Imperio, que daquela chegaba á Gallaecia.
A Gallaecia, fora ocupada por Roma arredor
do ano 19 a.
C., mentres que de Plinio sabemos que residira, uns noventa anos máis tarde
dese feito, na actual Astorga, sendo probable, así mesmo, que participara, -polo menos tivo acceso ao
mesmo-, no primeiro censo de homes libres celebrado no país, cuxos datos recolle
no traballo que antes mencionamos. Para completar a posibilidade que estamos a expoñer, pódese esgrimir tamén o
feito de que, no ano 1933, nas beiras do río Eo, lindeiro entre a Galicia e a Asturias actuais,
descubriuse unha lápida funeraria, do século I d. C., dedicada a Nicer, de setenta e cinco anos, fillo de
Clutosi, príncipe dos Albións. . .
Debemos de indicar, asímesmo, que os posibles Abións das illas Británicas, maioritariamente
admitidos pola investigación como os na
“Ora Maritima” mencionados, ademais de non aparecer citados nunca, en
ningún texto que se coñeza, por tal denominación, atopábanse, coma é doado de
comprobar, lonxe de máis para que se poidese chegar, dende a súa illa, en sete días, ata Xibraltar, comezo, coma indicamos, do Mar Sardo, ou Mediterráneo occidental.
Pódense, tamén, esgrimir argumentos con relación á Illa Sagrada, -”Sacram Insula”,
en latín, ou “Hieré nêsos”, no
posible texto grego orixinal-, maioritariamente identificada coa Irlanda actual.
A este respeito debemos de aclarar que a “Ora
Marítima” utiliza o adxetivo latino,
sacer, sacra, sacrum, -“sagrado”, ou
“consagrado a”-, para designar nada menos que nove accidentes xeográficos, (versos, 108, 165, 215, 226, 241, 315,
322, 429 e 495), e que coñece outros dous que levan o nome da deusa Venus (versos
158 e 437). Concurrencias estas que permiten sospeitar que tal xeito de
topónimos era de utilización bastante xeneralizada no tempo do que se ocupa o
texto de Rufio Festo Avieno. Coma consecuencia parece un tanto forzado recorrer a tales denominacións, e ás tamén
admisibles de Éirinn, Éire, Ériu, ou Éirenn, gaélicas, polas que nun
indeterminado pasado foi coñecida
Irlanda, coma razóns incuestionables para
determinar a súa identificación coa Illa Sagrada, urdindo, para sostelo, a existencia dun camiño de sete días
a pé, a través de Francia, que, ademais, Avieno non menciona, (Vid. mapa 1),
pasando por alto que sí afirma que os Oestrymnios viviran nas proximidades do
Cabo da Roca, -Promontorio Ophiussa- (versos
152-155, e mapas), ou a realidade de que
“nêsos”, en grego, ten tamén o
significado de “península”, -o propio
Avieno, denomina “insulam” (“illa”) á “península” do Peloponeso, (versos 153-157), no sur de Grecia, na
que, cara ao ano 372, desempeñara por segunda vez o cargo de procónsul-, sendo así mesmo unha realidade de que “illa”, en fenicio –outro dos idiomas das
fontes por el utilizadas-, ten o sentido de “territorio alén dos mares”, ou que, sen necesidade de alterar o relato, as
distancias nel indicadas lévannos a lugares idénticos topográficamente, e coas
mesmas orientacións e características, que os que describe, o cal xa non acontecería,
coma fácilmente se pode comprobar, se a
viaxe tivese chegado, tal como se pretende, a Irlanda.
Incluímos a continuación tres mapas que poden axudar á comprensión
deste breve e incompleto comentario, aproveitando
ao mesmo tempo a ocasión para lle transmitir, unha vez máis, a Don Federico
Gallo, o noso agradecemento pola súa impagable axuda.
Mapa 1: Xeografía da “Ora Maritima” segundo o prehistoriador e profesor de arqueoloxía en
Oxford, Ch. F. Hawkes, en 1969,
a máis admitida polos investigadores, se ben que nela pásase por alto o feito de que o texto de
Avieno fala dunha navegación de “dous
soles”, non de “dous días”,
entre as illas Oestrymnidas e o territorio dos “hierni”, presunta Irlanda actual, destino imposible de acadar, tanto en dous “soles”,
coma en dous “días”, a causa
dos 450 qms. de distancia mínima que
median entre a Bretaña e esa illa.
Mapa 2: Carta publicada en 1980
polo profesor da Universidad de Pisa Aurelio Peretti (1901-1994), inspirada nos
estudos tanto do cartógrafo alemán Joham Heinrich Kiepert (1818-1899), autor en
1869 do famoso “Atlas Antiquus”, coma do investigador francés A. Berthelot (1934).
Peretti ofrece nela unha interpretación do occidente da península Ibérica
bastante máis acorde xa co texto de Avieno.
Mapa 3: Reconstrucción
xeográfica con base ao texto non retocado da “Ora Maritima” por nós defendida na Tese de Doutoramento do ano
2011. Compárese cos outros mapas.
