 |
A
“Piazza” e o “Duomo” de Milán, dende o Oeste
|
Para acadar un
axeitado coñecemento do pasado, a historia, ou a sinerxia dun lugar,
territorio, cultura, ou país é necesario contar co maior número
posible de datos acerca, cando menos, da súa arqueoloxía, costumes, tradicións,
numismática, epigrafía, textos, ou antropoloxía. En canto ao que a
Galicia atinxe tampouco se pode deixar
de ter en conta o que, sobre a fachada
atlántica europea, na que está físicamente situada, nos transmiteu o procóncul
romano Rufio Festo Avieno no traballo que
pacentemente elaborou, con base a datos tomados, segundo el mesmo declara, de
numerosos autores gregos, ademais doutro cartaxinés, dos séculos VI ao IV a. C., informes dos que algúns mesmo se consideran
anteriores a tal período.
A obra en cuestión consiste nun poema histórico-xeográfico,
a “Ora Maritima”, do que,
infortunadamente, se conservan nada máis que 713 dos seus versos, dado
por primeira vez á imprenta en Venecia no ano 1488, nun volume plural que contiña
traballos tanto do propio Avieno coma doutros escritores. Un feito que, coma se
pode observar, aconteceu escasas décadas despois de que, en 1450, Johannes
Gutenberg, perfeccionara o sistema de reproducción gráfica que o fixo famoso.
Lamentablemente o
manuscrito do que foi tomada a obra á que nos acabamos de referir perdeuse, se ben que, para o compensar, temos a
sorte de que aínda se conserven varios
exemplares desta edicción. E desapareceron,
así mesmo, outras reproduccións posteriores que da mesma se fixeron, da existencia
das cales sabemos por informacións procedentes
do seu tempo. Fica nada máis, no MS.
Burm. Q. 13, que se garda na
Universidade de Leiden, nos Países Baixos, unha colación, ou cotexo, efectuada sobre
a do cartógrafo flamengo Abraham Ortelius (1527-1598).
Mais existe tamén o denominado “Codex Ambrosianus D 52” , un manuscrito de finais do século XV, sobre o
que se afirma que contén unha colleita
de obras dos primeiros séculos da Era, entre as cales figuran os versos 52 a 163 desa incompleta “Ora Maritima”.
Voltando á publicación de Venecia, compre
dicir que ofrece a nada agradable chata
de que, na súa parte final, fáltan algunhas palabras, e mesmo versos enteiros, así como que omite a parte que no orixinal do que foi
tomada debía de figurar a partires do intre
no que, o seu autor, Avieno, anuncia que vai dar a coñecer as denominacións que no
seu tempo, -c. ano 400 d. C.-, se lle
daba ás que figuraban nos antigos textos que utilizara coma fontes: “Se che é util mudar estes nomes antigos
polos novos . . .”, son as derradeiras
e escasamente reconfortantes palabras que do seu traballo se conservan. Unhas deficiencias, todas estas, que parece
que se deben ao deterioro, nesa parte final, do soporte físico sobre o que,
arredor de mil cen anos antes, fora escrito o poema.
Coma consecuencia
de tales eivas producíronse enormes discrepancias entre os investigadores, ata
o punto de que algúns atrevéronse a efectuar determinadas correccións no texto,
coa intención de aclaralo, aínda que, na prase, parecen máis ben pensadas para
tratar de adaptalo a determinadas concepcións
xeográficas que, doutro xeito, resultarían imposibles.
A máis decisoria
de todas elas é, sen dúbida algunha, a
no século XVIII efectuada co verso número 151, que transformou “esténdense
sete días de viaxe de retorno”, en “esténdense
sete días de viaxe a pé”, pasando por alto os autores da mesma a
importante cuestión deque, mentres a “editio
princeps” de Venecia mantiña con escrupulosidade a medida métrica das sílabas, a lectura por eles proposta, o que fai é alterar,
precisamente, ese valor, (véxase o mapa núm. 1).
Non son difíciles de atopar os estudos que
sobre a “Ora Maritima” se publicaron ata o día de hoxe. E tamén é
posible conseguir copias da edición de 1488. Mais convén que expliquemos
que, con esta na man, e sen ter para nada en conta as comentadas modificacións,
advértese xa, con toda a claridade, que a “Ora Maritima” descrebe unha navegación sobre a que, entre outros moitos
datos, indica os dous puntos máis afastados aos que chegou a embarcación, –ou
embarcacións-, que efectuou, –ou efectuaron-, tal viaxe, que sitúa a sete,
e cinco días, respectivamente, de
distancia das Columnas de Hercules, -Estreito
de Xibraltar-, comezo, ou remate, segundo a dirección na que se vaia, do
daquela coñecido coma Mar Sardo, ou
parte occidental do actual Mar Mediterráneo, (versos 150-151, e 163-164). E sinala
tamén un percorrido de dúas singraduras dende o segundo dos indicados puntos ata o Cabo da Roca, nas proximidades de
Lisboa, entón denominado “Ophiussae prominens”, (versos 171-173), explicando ao mesmo tempo que o
territorio no que este se atopaba, fora coñecido antes pola denominación de Oestrymnia, por estar entón habitado polos
Oestrymnios (versos 152-154). Así mesmo aporta datos que permiten estimar que a velocidade
mantida en tales travesías foi darredor duns douscentos quilómetros cada
vintecatro horas, (versos 562-564), lixeiramente superior á que os autores
gregos, cartaxineses e latinos admiten como habitual nas naves da súa época. (Vid. os mapas do 1 ao
3).
Un amigo, interesado
nestas cuestións, comentoume: “Terás que
admitir a triste realidade que se nos
ofrece, dado que, con apenas un par de retoques máis, o comezo desa viaxe de
retorno poderíase situar mesmo nun lugar tan fascinante e afastado como a Escandinavia”.
-Non debes de te preocupar por semellante cousa
–resposteille- Por que no ano 1968, o investigador alemán Dietrich Stichtenot, xa
propuxo coma comezo do relato precisamente o sur de Suecia. O que nos indica o
pouco que parece significar o feito de que, aínda nas máis favorables das condicións metereolóxicas,
que debía ser cando as naves máis
rápidas podían acadar eses arredor de douscentos quilómetros cada vintecatro
horas, se as que realizaron tal viaxe partiron de Suecia, como este estudioso entendeu,
nos sete días que a “Ora Maritima” afirma que invertiron, o
máis lonxe que podían ter chegado sería ás proximidades do Canal da Mancha, a
demasiada distancia, coma se pode
comprobar, do Estreito de Xibraltar que,
segundo aquela, foi o lugar ao que chegaron. E o mesmo acontece coa maioría dos
lugares que se seguen a propoñer coma comezo
da navegación. Do que ven resultar, que o
que un desexa, non sempre resulta o que máis se achega á realidade.
Paso
agora a me ocupar dese “Codex
Ambrosianus”, que antes mencionei, que, segundo comentarios de algúns autores, contén a parte da “Ora Maritima” máis estreitamente relacionada co principio do periplo
que descrebe, (versos 52 a
163). Considero importante facelo porque
cabe a posibilidade de que, tal retallo poida ofrecer algunha lectura do perdido
manuscrito de Rufio Festo Avieno, por cativa que sexa, diferente da recollida na edicción de
Venecia, capaz de xustificar algunha, ou
algunhas, das correcións nela efectuadas polos investigadores. Unha razón, coma
se pode observar, de bastante peso.
Infortunadamente, a “Veneranda
Biblioteca Ambrosiana di Milano”, depositaria do documento, esixíume tal
cantidade de xustificantes para me facilitar unha copia do mesmo, que, por
cansazo, acabei por renunciar a ela. Terían que pasar varios anos ata que, no
2015, e para acalmar os remorsos que me
sacudían por semellante valeiro de investigación pola miña banda,
decidín anotarme a unha viaxe orgaizada, e visitei a cidade que os celtas
denominaron Médelhan, os romanos Mediolanum, e hoxe coñecemos coma Milano, ou
Milán. Antes, e coma precaución, escribínlle
de novo á Biblioteca teimándo na petición, así coma anunciándolle tanto a miña
visita, como o hotel da cidade, e as
datas nas que ía permañecer nel.
Milán, cos seus
parques, a arquitectura das súas igrexas,
basílicas, monumentos, comercios,
e construccións, tanto antigas coma
modernas, os seus numerosos museos, os
seus “navigli”, unha sorprendente rede de canles, canos e
cauces, abertos a partir do século XII para o transporte de mercadorías, agora aproveitados tanto para a navegación
coma para exhibicións de remolques á sirga, que converteran a cidade nun xeito
de Venecia interior, así como a súa pintura da Última Cea, o seu mega-Castelo Sforcesco, o seu Palazzo Reale, o seu Teatro alla Scala, escoltado pola figura
de Leonardo da Vinci, ou o himno á tecnoloxía que representa a espectacular Galleria de Vittorio Emanuele II, pode colmar as espectativas de
calquera visitante, por esixente que sexa. Mais non sería xusto, nin equitativo,
se deixara de mencionar o seu grandioso Duomo,
un case que incríble edificio do gótico radiante, medio afogado entre
contrafortes, arbotantes, tracerías, columnas e agullas de branco mármore, que
tardara máis de catrocentos anos en ser construído. Un paseo pola cuberta deste
grandioso templo, do que se asegura que ten capacidade para corenta mil almas,
a enxergar dende ela tanto a cidade, como a úbeda e dilatada chaira Padana e as
alturas dos Alpes, resulta, ademáis, un espectáculo imborrable.
Orientándome por
todos os medios posibles procurei, coma
se pode supoñer, localizar aquela “Veneranda
Biblioteca Ambrosiana” dos meus pecados. E crín dar con ela o derradeiro día, pouco antes de partir para o
aeroporto. Certa persoa que naquel intre saía do conxunto de construccións nas
que me acababa de deter, advertiume, sen embargo, moi cortesmente, que estaba enganado, posto que aquela non era a Biblioteca Ambrosiana, senón a Pinacoteca Ambrosiana,. . .
Na viaxe de
retorno vin matinando xa no seguinte paso que cabía dar. Ademais, ao chegar ao meu domicilio
tiven que me enfrentar á pouco grata sorpresa de me atopar coa carta que a
Milán enviara antes de emprender a viaxe. Devolvíanma porque, ao parecer,
trabucárame co enderezo. Non fora culpa, pois, da Biblioteca o non ter atendido
as miñas peticións. Revisando entón os datos
cos que contaba decateime tamén de que o que non sabía o benintencionado
cidadán que tratara de me orientar en Milán, era que a Pinacoteca Ambrosiana e a Biblioteca
do mesmo nome, por min tan ansiosamente procurada, creada no ano 1618, e con
fondos de máis de 450.000 libros e documentos, estaban xuntas. É dicir, no grupo de edificios aos que pretendera acceder. O meu desprazamento á
Lombardía, víseo por onde o vira, resultara, pois, o máis estrepitoso dos fracasos.
Non me detivo este,
sen embargo, e procedín a comunicarme de novo, e de inmediato, con aquela. Nesta
ocasión, e para a miña sorpresa, apenas uns días máis tarde, acábase de cumplir
disto
un ano, recibía case seguidos dous e-mail,
nos que alguén, ata aquel momento para min completamente descoñecido, Don Federico Gallo, me indicaba, no primeiro
deles, as seis obras que contiña aquel tan
fuxidío Codex, tres delas
da autoría de Rufio Festo Avieno, se ben que, por estrano que pareza,
ningunha delas resultase ser aquel importante anaco da “Ora Maritima”, circunstancia que parecía aclarar, ou polo menos así
mo pareceu a min, o que podía dar de si canto se relacionaba con aquel
embarazoso e entrambilicado caso.
En canto á outra
comunicación, que me chegou un par de días despois, contiña o resultado dunha segunda,
e máis detida prospección, por el efectuada de
tales versos 52 ao 163, que eu moi especialmente lle demandara.
Prospección da que tiraba a conclusión de
que, tal como eu xa sospeitaba,
dado o primeiro informe que me remitira, tampouco eran da “Ora Maritima”, como creran entender algúns investigadores, senón
doutra obra ben distinta, concretamente das “Aratea” de Germanico Iulio Cesar (15 a . C. – 19 d. C.) . .
. Sen comentarios.
A continuación,
o meu informador pasaba a me explicar: “Non
si trata dunque dell´Ora maritima, e non
so come possano essere stati indotti in errore gli studiosi”. Ou sexa: “Non se trata, pois, da Ora Maritima, e non sei como puideron inducir a erro aos
estudiosos”. Do que viña a resultar que este texto, o único que eu non tivera
ocasión de consultar persoalmente, nada tiña que ver coa obra de Avieno, polo que tampouco podía conter ningunha lectura distinta á da Edición de Venecia de 1488, a cal, por esta
razón, e mentres non se atope calquera imprevisto e ata agora ignorado
documento con ela relacionado, segue a ser a única que, aínda que incompleta, da “Ora
Maritima” existe, polo que, mentres
non contemos con probas o suficientemente firmes na súa contra, científicamente non cabe outro camiño
que o de seguir a tomala coa máxima consideración. Así, pois, parece que, a
este respeito, podía ficar tranquilo.
Tal coñecemento deberá de animar agora aos
estudiosos a que, aínda que non ignoren a existencia das espúreas modificacións que no texto de Avieno se intentaron
introducir, deben de tratar de situar xeográfica e razoadamente os accidentes nel
descritos, con base nas carácterísticas
físicas, orientacións e distancias, preferente e significadamente, dos denominados: prominente
monte Oestrymnio, próximo ao golfo
Oestrymnino e as illas Oestrymnidas, (versos 90-98), ricas en estaño e chumbo, que visitaban
tanto tartesios coma carthaxineses
e fenicios (versos 113-116). (Vid.
o mapa 1).
Así mesmo. o relato de Avieno ofrécenos axeitada
información sobre os non demasiado afastados deles, monte de
Venus, e prominencia do Aryio, dos que afirma que distaban cinco días de
navegación de Xibraltar, (versos 158-165), e
dous do Cabo da Roca, ou promontorio
da Ophiussa, (versos 171-173), sobre
o que tamén asegura, coma dixemos, que o territorio no que se atopaba fora
antes coñecido coma Oestrymnia, por
habitalo os Oestrymnios (versos
152-154). Outro dato a ter en conta é o de que, tales distancias representan, de
acordo coa velocidade preconizada ao longo de todo o poema, cubrir,
respectivamente, os mil, e os
catrocentos quilómetros, que, tamén respectivamente, de ambos puntos están separados
os primeiros. (Vid. os mapas 2 e 3).
Mais a “Ora Maritima” fainos saber algo máis: que
dende o golfo Oestrymnino e as illas Oestrymnidas, que acababa de
describir, ricas en estaño e chumbo, “hai
unha viaxe de dous soles –dúas xornadas, pero a navegar tan só de día- ata a illa Sagrada”, así como que “despois, ofrécese próxima a illa dos Albións”,
(versos 108-112). (Vid. o mapa 1).
Chegados a este
punto, non debo de ocultar que o que vou dicir poderíase tomar tanto por unha manipulación máis coma por calquera
sorte de casualidade, ou chiripa. Mais a realidade é que, dende a Estaca de
Bares, o punto máis setentrional da península Ibérica, ata estreito de
Xibraltar, mídense mil catrocentos quilometros. É dicir, sete días, a
douscentos quilómetros por xornada, que é a distancia á que, segundo a “Ora
Maritima”, de Xibraltar, comezo do mar Sardo ou Mediterráneo occidental, se
atopaba o punto máis afastado da navegación que describe, aquel dende o que se iniciou a viaxe de
retorno (versos 148-151).
Poderíase,
evidentemente, pensar do xeito que dicimos. Mais se temos en conta que o xeógrafo
Caio Plinio Secundo (23-79 d. C.), no
IV, 111, da súa Naturalis Historia,
rematada cara ao ano 70, recolle que, no
seu tempo, no Conventus Lucensis,
situado ao oeste do río Navia, nunha costa na que existen varias illas e
penínsulas, vivía un populus
denominado dos Albións, parece
que deberíamos de comezar a pensar algo máis
seriamente xa acerca desta posibilidade. Porque dase a circunstancia de que
Plinio desempeñara o cargo de procurator
da Provincia Hispania Citerior, ou Tarraconense, a máis extensa de todo o
Imperio, que daquela chegaba á Gallaecia.
A Gallaecia, fora ocupada por Roma arredor
do ano 19 a .
C., mentres que de Plinio sabemos que residira, uns noventa anos máis tarde, na
actual Astorga, sendo probable, así mesmo, que participara, polo menos tivo acceso ao
mesmo, no primeiro censo de homes libres celebrado no país, cuxos datos recolle
no traballo antes mencionado. Para completar a posibilidade que estamos a expoñer, pódese esgrimir tamén o
feito de que, no ano 1933, nas beiras do río Eo, lindeiro entre a Galicia e a Asturias actuais,
descubriuse unha lápida funeraria, do século I d. C., dedicada a Nicer, de setenta e cinco anos, fillo de
Clutosi, príncipe dos Albións. . .
Debemos de indicar, tamén, que os posibles Abións das illas Británicas, maioritariamente
admitidos pola investigación como os na
“Ora Maritima” mencionados, ademais de non aparecer citados nunca, en
ningún texto que se coñeza, por tal denominación, atopábanse, coma é doado de
comprobar, lonxe de máis para que se poidese chegar, dende a súa illa, en sete días, ata Xibraltar, comezo, coma indicamos, do Mar Sardo, ou Mediterráneo occidental.
Pódense esgrimir aínda argumentos contra a
posibilidade que acabamos de mencionar, de xeito especial no que se refire á Illa Sagrada, -”Sacram Insula”, en latín, e “Hieré
nêsos”, no posible texto grego orixinal-, que se identificou coa Irlanda
actual. A este respeito debemos de lembrar que a “Ora Marítima” utiliza o adxetivo latino, sacer, sacra, sacrum, -“sagrado”, ou “consagrado a”-, para designar nada menos que nove accidentes
xeográficos, (versos, 108, 165, 215,
226, 241, 315, 322, 429 e 495), coñecendo ademais outros dous que levan o nome
da deusa Venus (versos 158 e 437). Concurrencia que permite inferir que este xeito
de topónimos era de utilización bastante xeneralizada no tempo do que se ocupa
o texto de Rufio Festo Avieno. Coma consecuencia parece resultar un tanto forzado recorrer a tales denominacións, e ás tamén
admisibles de Éirinn, Éire, Ériu, ou Éirenn, gaélicas, coas que no pasado foi denominada Irlanda, coma razóns
decisivas para identificar esta coa Illa Sagrada, urdindo, para sostelo, a existencia dun camiño de sete días
a pé, a través de Francia, do que non
fala Avieno, (Vid. mapa 1), esquecendo que
os Oestrymnios viviran nas
proximidades do Cabo da Roca, (versos 152-154, e mapas), que “nêsos”, en grego, ten tamén o
significado de “península”, e que “illa” en fenicio –outro dos idiomas das
fontes polo procónsul utilizadas-, leva implícito o sentido de “territorio alén dos mares”, así como
que. sen necesidade de alterar o seu relato, as distancias que este indica lévannos
a lugares topográficamente idénticos, e coas mesmas orientacións e
características, que os por Avieno
descritos, o que xa non acontecería, coma se pode comprobar fácilmente, se a viaxe tivese chegado, tal como se
pretende, a Irlanda.
Incluímos a continuación tres mapas que poden axudar á comprensión
deste breve e incompleto comentario, aproveitando
ao mesmo tempo a ocasión para lle transmitir, unha vez máis, a Don Federico
Gallo, o noso agradecemento pola súa impagable axuda.
 |
Mapa 1: Xeografía da “Ora Maritima” segundo o prehistoriador e profesor de arqueoloxía en
Oxford, Ch. F. Hawkes, en
|
 |
Mapa 2: Carta publicada en 1980
polo profesor da Universidad de Pisa Aurelio Peretti (1901-1994), inspirada nos
estudos tanto do cartógrafo alemán Joham Heinrich Kiepert (1818-1899), autor en
1869 do famoso “Atlas Antiquus”, coma do investigador francés A. Berthelot (1934).
Peretti ofrece nela unha interpretación do occidente da península Ibérica
bastante máis respectuosa xa do texto de Avieno.
|
 |
Mapa 3: Reconstrucción
xeográfica con base ao texto non retocado da “Ora Maritima” por nós defendida na Tese de Doutoramento do ano
2011. Compárese cos outros mapas.
Xoán Bernárdez Vilar, nadal
do 2016
|
