luns

A APORTACIÓN DO “CODEX AMBROSIANUS D 52”

A  Piazza e oDuomo” de Milán,   dende o Oeste

    Para acadar un axeitado coñecemento do pasado, a historia, ou a sinerxia dun lugar, territorio,  cultura, ou  país é necesario contar co maior número posible de datos acerca, cando menos, da súa arqueoloxía, costumes, tradicións, numismática,  epigrafía, textos,  ou   antropoloxía. En canto ao   que a Galicia atinxe tampouco  se pode deixar de ter en  conta o que, sobre a fachada atlántica europea, na que está físicamente situada, nos transmiteu o procóncul romano Rufio Festo Avieno no  traballo que pacentemente elaborou, con base a datos tomados, segundo el mesmo declara, de numerosos autores gregos, ademais doutro cartaxinés, dos séculos VI ao IV a. C.,   informes dos que algúns mesmo se consideran anteriores a tal período.

     A obra en cuestión consiste nun poema histórico-xeográfico, a “Ora Maritima”, do que, infortunadamente, se conservan nada máis que 713 dos seus versos,   dado por primeira vez á imprenta en Venecia no ano 1488, nun volume plural que contiña traballos tanto do propio Avieno coma doutros escritores. Un feito que, coma se pode observar, aconteceu escasas décadas despois de que, en 1450, Johannes Gutenberg, perfeccionara o sistema de reproducción gráfica que o fixo famoso.   
     Lamentablemente o manuscrito do que foi tomada a obra á que nos acabamos de referir  perdeuse, se ben que, para o compensar, temos a sorte de que aínda se conserven  varios exemplares desta  edicción. E desapareceron, así mesmo, outras reproduccións posteriores que da mesma se fixeron, da existencia das cales sabemos por  informacións procedentes do seu tempo. Fica nada máis, no MS. Burm. Q. 13, que se  garda na Universidade de Leiden, nos Países Baixos, unha colación, ou cotexo, efectuada sobre a do cartógrafo flamengo Abraham Ortelius (1527-1598).
      Mais existe tamén o denominado “Codex Ambrosianus D 52”,  un manuscrito de finais do século XV, sobre o que se afirma que contén  unha colleita de obras dos primeiros séculos da Era, entre as cales figuran os versos 52 a 163 desa incompleta “Ora Maritima”.
      Voltando á publicación de Venecia, compre dicir que ofrece a  nada agradable chata de que,  na súa parte final,  fáltan algunhas palabras, e mesmo  versos enteiros, así como que  omite a parte que no orixinal do que foi tomada debía de figurar a partires  do intre no que, o seu autor,  Avieno,  anuncia  que vai dar a coñecer as denominacións que no seu tempo, -c. ano 400 d. C.-,  se lle daba ás que figuraban nos antigos textos que utilizara coma fontes: “Se che é util mudar estes nomes antigos polos novos  . . .”, son as derradeiras e escasamente reconfortantes palabras que do seu traballo se conservan.  Unhas deficiencias, todas estas, que parece que se deben ao deterioro, nesa parte final, do soporte físico sobre o que, arredor de mil cen anos antes, fora escrito o poema.    
     Coma consecuencia de tales eivas producíronse enormes discrepancias entre os investigadores, ata o punto de que algúns atrevéronse a efectuar determinadas correccións no texto, coa intención de aclaralo, aínda que, na prase, parecen máis ben pensadas para tratar de  adaptalo a determinadas concepcións xeográficas que, doutro xeito, resultarían imposibles.
     A máis decisoria de todas elas é, sen dúbida algunha,  a no século XVIII efectuada co verso número 151,  que transformou  “esténdense sete días de viaxe de retorno”, en “esténdense sete días de viaxe a pé”, pasando por alto os autores da mesma a importante cuestión deque, mentres a “editio princeps” de Venecia mantiña con escrupulosidade a medida métrica  das sílabas, a  lectura por eles proposta, o que fai é alterar, precisamente, ese valor, (véxase o mapa núm. 1).
    Non son difíciles de atopar os estudos que sobre  a “Ora Maritima” se publicaron ata o día de hoxe. E  tamén é  posible conseguir copias da edición de 1488. Mais convén que expliquemos que, con esta na man, e sen ter para nada en conta as comentadas modificacións,  advértese xa, con toda  a claridade, que a “Ora Maritima” descrebe unha navegación sobre a que, entre outros moitos datos, indica os dous puntos máis afastados aos que chegou a embarcación, –ou embarcacións-, que efectuou, –ou efectuaron-, tal viaxe, que sitúa a sete, e  cinco días, respectivamente, de distancia das Columnas de Hercules,  -Estreito de Xibraltar-, comezo, ou remate, segundo a dirección na que se vaia, do daquela coñecido coma Mar Sardo, ou parte occidental do actual Mar Mediterráneo, (versos 150-151, e 163-164). E sinala tamén un percorrido de dúas singraduras dende o segundo dos indicados puntos  ata o Cabo da Roca, nas proximidades de Lisboa,  entón denominado “Ophiussae prominens”, (versos 171-173), explicando ao mesmo tempo que o territorio no que este se atopaba, fora coñecido antes pola denominación de Oestrymnia, por estar entón habitado polos Oestrymnios (versos 152-154).  Así mesmo aporta  datos que permiten estimar que a velocidade mantida en tales travesías foi darredor duns douscentos quilómetros cada vintecatro horas, (versos 562-564), lixeiramente superior á que os autores gregos, cartaxineses e latinos admiten como habitual  nas naves da súa época. (Vid. os mapas do 1 ao 3).
    Un amigo, interesado nestas cuestións, comentoume: “Terás que admitir  a triste realidade que se nos ofrece, dado que, con apenas un par de retoques máis, o comezo desa viaxe de retorno poderíase situar mesmo nun lugar tan fascinante e afastado como a Escandinavia”.
     -Non  debes de te preocupar por semellante cousa –resposteille- Por que no ano 1968, o investigador alemán Dietrich Stichtenot, xa propuxo coma comezo do relato precisamente o sur de Suecia. O que nos indica o pouco  que parece significar o feito de  que, aínda nas máis favorables das condicións metereolóxicas,  que debía ser cando as naves máis rápidas podían acadar eses arredor de douscentos quilómetros cada vintecatro horas, se as que realizaron tal viaxe partiron de Suecia, como este estudioso entendeu,  nos sete días que a “Ora Maritima” afirma que invertiron, o máis lonxe que podían ter chegado sería ás proximidades do Canal da Mancha, a demasiada distancia, coma se  pode comprobar, do Estreito de Xibraltar  que, segundo aquela, foi o lugar ao que chegaron. E o mesmo acontece coa maioría dos lugares que se seguen a propoñer coma  comezo da navegación. Do que ven resultar,  que o que un desexa, non sempre resulta o que máis se achega á realidade.
      Paso agora a me ocupar dese “Codex Ambrosianus”, que antes mencionei,  que, segundo comentarios de algúns autores, contén a parte da “Ora Maritima” máis estreitamente relacionada co principio do periplo que descrebe, (versos 52 a 163). Considero importante facelo  porque cabe a posibilidade de que, tal retallo poida ofrecer algunha lectura do perdido manuscrito de Rufio Festo Avieno, por cativa que  sexa, diferente da recollida na edicción de Venecia,  capaz de xustificar algunha, ou algunhas, das correcións nela efectuadas polos investigadores. Unha razón, coma se pode observar, de bastante peso.
     Infortunadamente,  a “Veneranda Biblioteca Ambrosiana di Milano”, depositaria do documento, esixíume tal cantidade de xustificantes para me facilitar unha copia do mesmo, que, por cansazo, acabei por renunciar a ela. Terían que pasar varios anos ata que, no 2015, e para acalmar os remorsos que me  sacudían por semellante valeiro de investigación pola miña banda, decidín anotarme a unha viaxe orgaizada, e visitei a cidade que os celtas denominaron Médelhan, os romanos Mediolanum, e hoxe coñecemos coma Milano, ou Milán. Antes, e coma precaución,  escribínlle de novo á Biblioteca teimándo na petición, así coma anunciándolle tanto a miña visita, como o  hotel da cidade, e as datas nas que ía permañecer nel.
     Milán, cos seus parques, a arquitectura das súas igrexas,  basílicas,  monumentos, comercios, e   construccións, tanto antigas coma modernas, os seus numerosos museos,  os seus “navigli”,  unha sorprendente rede de canles, canos e cauces, abertos a partir do século XII para  o transporte de mercadorías,  agora aproveitados tanto para a navegación coma para exhibicións de remolques á sirga, que converteran a cidade nun xeito de Venecia interior, así como a súa pintura da Última Cea, o seu mega-Castelo Sforcesco, o seu Palazzo Reale, o seu Teatro alla Scala, escoltado pola figura de Leonardo da Vinci, ou o himno á tecnoloxía que representa  a espectacular Galleria de Vittorio Emanuele II, pode colmar as espectativas de calquera visitante, por esixente que sexa. Mais non sería xusto, nin equitativo, se deixara de mencionar o seu grandioso Duomo, un case que incríble edificio do gótico radiante, medio afogado entre contrafortes, arbotantes, tracerías, columnas e agullas de branco mármore, que tardara máis de catrocentos anos en ser construído. Un paseo pola cuberta deste grandioso templo, do que se asegura que ten capacidade para corenta mil almas, a enxergar dende ela tanto a cidade, como a úbeda e dilatada chaira Padana e as alturas dos Alpes, resulta, ademáis, un espectáculo  imborrable.
     Orientándome por todos os medios  posibles procurei, coma se pode supoñer,  localizar  aquela “Veneranda Biblioteca Ambrosiana” dos meus pecados. E crín dar con ela  o derradeiro día, pouco antes de partir para o aeroporto. Certa persoa que naquel intre saía do conxunto de construccións nas que me acababa de deter, advertiume, sen embargo,  moi cortesmente, que estaba enganado,  posto que aquela non era a Biblioteca Ambrosiana, senón a Pinacoteca Ambrosiana,. . .
    Na viaxe de retorno vin matinando xa no seguinte paso que  cabía dar. Ademais, ao chegar ao meu domicilio tiven que me enfrentar á pouco grata sorpresa de me atopar coa carta que a Milán enviara antes de emprender a viaxe. Devolvíanma porque, ao parecer, trabucárame co enderezo. Non fora culpa, pois, da Biblioteca o non ter atendido as miñas peticións. Revisando entón os datos  cos que contaba decateime tamén de que o que non sabía o benintencionado cidadán que tratara de me orientar en Milán, era que a Pinacoteca Ambrosiana e a Biblioteca do mesmo nome, por min tan ansiosamente procurada, creada no ano 1618, e con fondos de máis de 450.000 libros e documentos, estaban xuntas. É dicir, no  grupo de edificios aos  que pretendera acceder. O meu desprazamento á Lombardía, víseo por onde o vira, resultara, pois, o máis estrepitoso  dos fracasos.
    Non me detivo este, sen embargo, e procedín a comunicarme de novo, e de inmediato, con aquela. Nesta ocasión, e para a miña sorpresa, apenas uns días máis tarde, acábase de cumplir  disto  un ano, recibía case seguidos dous e-mail, nos que alguén, ata aquel momento para min completamente descoñecido,  Don Federico Gallo, me indicaba, no primeiro deles, as seis obras que contiña  aquel tan fuxidío Codex,  tres delas  da autoría de Rufio Festo Avieno, se ben que, por estrano que pareza, ningunha delas resultase ser aquel importante anaco da “Ora Maritima”, circunstancia que parecía aclarar, ou polo menos así mo pareceu a min, o que podía dar de si canto se relacionaba con aquel embarazoso e entrambilicado caso.
     En canto á outra comunicación, que me chegou un par de días despois, contiña o resultado dunha segunda, e máis detida prospección, por el efectuada  de  tales versos 52 ao 163, que eu moi especialmente lle demandara. Prospección da que tiraba a conclusión de  que, tal como eu xa  sospeitaba, dado o primeiro informe que me remitira, tampouco eran da “Ora Maritima”, como creran entender algúns investigadores, senón doutra obra ben distinta, concretamente das “Aratea” de Germanico Iulio Cesar (15 a. C. – 19 d. C.) . . .  Sen comentarios.
      A continuación, o meu informador pasaba a me explicar: “Non si trata dunque dell´Ora maritima, e non so come possano essere stati indotti in errore gli studiosi”. Ou sexa: “Non se trata, pois, da Ora Maritima, e non sei como puideron inducir a erro aos estudiosos”. Do que viña a resultar  que este texto, o único que eu non tivera ocasión de consultar persoalmente, nada tiña que ver coa obra de Avieno,  polo que tampouco podía conter  ningunha  lectura distinta á da Edición de Venecia de 1488, a cal, por esta razón, e mentres non se atope calquera imprevisto e ata agora ignorado documento con ela relacionado, segue a ser a única que, aínda que incompleta,   da “Ora Maritima” existe,  polo que, mentres non contemos con probas o suficientemente firmes  na súa contra, científicamente non cabe outro camiño que o de seguir a tomala coa máxima consideración. Así, pois, parece que, a este respeito, podía ficar tranquilo.
      Tal coñecemento deberá de animar agora aos estudiosos a que, aínda que  non ignoren  a existencia das espúreas modificacións  que no texto de Avieno se intentaron introducir, deben de tratar de situar xeográfica e razoadamente os accidentes nel descritos, con base  nas carácterísticas físicas, orientacións e distancias, preferente e significadamente, dos denominados:  prominente monte Oestrymnio, próximo ao golfo Oestrymnino e as illas Oestrymnidas,  (versos 90-98), ricas en estaño e chumbo, que visitaban tanto  tartesios coma carthaxineses e fenicios (versos 113-116). (Vid. o mapa 1).
     Así mesmo. o relato de Avieno ofrécenos axeitada información sobre os non demasiado afastados deles,  monte de Venus, e  prominencia do Aryio, dos que afirma que distaban cinco días de navegación de Xibraltar, (versos 158-165), e  dous do Cabo da Roca, ou promontorio da Ophiussa, (versos 171-173),  sobre o que tamén asegura, coma dixemos, que o territorio no que se atopaba fora antes coñecido coma Oestrymnia, por habitalo os Oestrymnios (versos 152-154). Outro dato a ter en conta é o de que, tales distancias representan, de acordo coa velocidade  preconizada  ao longo de todo o poema, cubrir, respectivamente, os  mil, e os catrocentos quilómetros, que, tamén respectivamente, de ambos puntos están separados os primeiros.  (Vid. os mapas 2 e 3).
     Mais a “Ora Maritima” fainos saber algo máis: que dende o golfo Oestrymnino e as illas Oestrymnidas, que acababa de describir, ricas en estaño e chumbo, “hai unha viaxe de dous soles –dúas xornadas, pero a navegar tan só de día- ata a illa Sagrada”, así como que “despois, ofrécese próxima a illa dos Albións”, (versos 108-112). (Vid. o mapa 1).
     Chegados a este punto, non debo de ocultar que o que vou dicir  poderíase tomar  tanto por unha manipulación máis coma por calquera sorte de casualidade, ou chiripa. Mais a realidade é que, dende a Estaca de Bares, o punto máis setentrional da península Ibérica, ata estreito de Xibraltar, mídense mil catrocentos quilometros. É dicir, sete días, a douscentos quilómetros por xornada, que é a distancia á que,  segundo a “Ora Maritima”, de Xibraltar, comezo do mar  Sardo ou Mediterráneo occidental, se atopaba o punto máis afastado da navegación que describe,  aquel dende o que se iniciou a viaxe de retorno (versos 148-151). 
     Poderíase, evidentemente, pensar do xeito que dicimos. Mais se temos en conta que o xeógrafo Caio Plinio Secundo (23-79 d. C.),  no IV, 111, da súa Naturalis Historia, rematada cara ao ano 70, recolle  que, no seu tempo, no Conventus Lucensis, situado ao oeste do río Navia, nunha costa na que existen varias illas e penínsulas, vivía un populus denominado dos Albións, parece que  deberíamos de comezar a pensar algo máis seriamente xa acerca desta posibilidade. Porque dase a circunstancia de que Plinio desempeñara o cargo de procurator da Provincia Hispania Citerior, ou Tarraconense, a máis extensa de todo o Imperio, que daquela chegaba á Gallaecia. A Gallaecia, fora ocupada por Roma arredor do ano 19 a. C., mentres que de Plinio sabemos que residira, uns noventa anos máis tarde, na actual Astorga, sendo probable, así mesmo,  que participara, polo menos tivo acceso ao mesmo, no primeiro censo de homes libres celebrado no país, cuxos datos recolle no traballo antes mencionado. Para completar a posibilidade  que estamos a expoñer, pódese esgrimir tamén o feito de que, no ano 1933, nas beiras do río Eo,  lindeiro entre a Galicia e a Asturias actuais, descubriuse unha lápida funeraria, do século I d. C., dedicada a Nicer, de setenta e cinco anos, fillo de Clutosi,  príncipe dos Albións. . .
      Debemos de indicar, tamén, que os posibles Abións das illas Británicas, maioritariamente admitidos  pola investigación como os na “Ora Maritima” mencionados,  ademais de non aparecer citados nunca, en ningún texto que se coñeza, por tal denominación, atopábanse, coma é doado de comprobar, lonxe de máis para que se poidese chegar, dende a súa illa,  en sete días, ata Xibraltar,  comezo, coma indicamos, do Mar Sardo, ou Mediterráneo occidental.
      Pódense esgrimir aínda argumentos contra a posibilidade que acabamos de mencionar, de xeito especial no que se refire á Illa Sagrada, -Sacram Insula”, en latín, e “Hieré nêsos”, no posible texto grego orixinal-, que se identificou coa Irlanda actual. A este respeito debemos de lembrar que a “Ora Marítima” utiliza o adxetivo latino, sacer, sacra, sacrum, -“sagrado”, ou “consagrado a”-, para designar nada menos que nove accidentes xeográficos, (versos, 108, 165, 215, 226, 241, 315, 322, 429 e 495), coñecendo ademais outros dous que levan o nome da deusa Venus (versos 158 e 437). Concurrencia que permite inferir que este xeito de topónimos era de utilización bastante xeneralizada no tempo do que se ocupa o texto de Rufio Festo Avieno. Coma consecuencia parece resultar  un tanto forzado  recorrer a tales denominacións, e ás tamén admisibles de  Éirinn, Éire, Ériu, ou Éirenn, gaélicas, coas que no pasado foi denominada Irlanda, coma razóns decisivas  para identificar esta coa Illa Sagrada, urdindo, para  sostelo, a existencia dun camiño de sete días a pé, a través de Francia,  do que non fala Avieno, (Vid. mapa 1), esquecendo  que os Oestrymnios viviran nas proximidades do Cabo da Roca, (versos 152-154, e mapas), que “nêsos”, en grego, ten tamén o significado de “península”, e que “illa” en fenicio –outro dos idiomas das fontes polo procónsul utilizadas-, leva implícito o sentido de “territorio alén dos mares”, así como que. sen necesidade de alterar o seu relato, as distancias que este indica lévannos a lugares topográficamente idénticos, e coas mesmas orientacións e características, que os por Avieno  descritos, o que xa non acontecería, coma se pode comprobar fácilmente,  se a viaxe tivese chegado, tal como se pretende, a Irlanda.   

      Incluímos  a continuación tres mapas que poden axudar á comprensión deste breve e incompleto comentario,  aproveitando ao mesmo tempo a ocasión para lle transmitir, unha vez máis, a Don Federico Gallo, o noso agradecemento pola súa impagable axuda.

Mapa 1:  Xeografía da “Ora Maritima” segundo o prehistoriador e profesor de arqueoloxía en Oxford, Ch. F. Hawkes, en 1969, a máis admitida polos investigadores,  se ben que nela  pásase por alto o feito de que o texto de Avieno fala dunha navegación de “dous soles”, non de dous días, entre  as illas Oestrymnidas e o territorio dos “hierni”, presunta Irlanda actual,  destino imposible de acadar, tanto en dous “soles”,  coma en dous “días”, a causa dos 450 qms. de  distancia mínima que median entre a Bretaña e esa illa.

Mapa 2:  Carta publicada en 1980 polo profesor da Universidad de Pisa Aurelio Peretti (1901-1994), inspirada nos estudos tanto do cartógrafo alemán Joham Heinrich Kiepert (1818-1899), autor en 1869 do famoso  “Atlas Antiquus”, coma do investigador francés A. Berthelot (1934). Peretti ofrece nela unha interpretación do occidente da península Ibérica bastante máis respectuosa xa do texto de Avieno.

Mapa 3:  Reconstrucción xeográfica con base ao texto non retocado da “Ora Maritima” por nós defendida na Tese de Doutoramento do ano 2011. Compárese cos outros mapas.

Xoán Bernárdez Vilar, nadal do 2016       

Ningún comentario:

Publicar un comentario

Related Posts Plugin for WordPress, Blogger...